Ψάχνοντας τον Διαφωτισμό στο μετεκλογικό τοπίο

Του Γιάννη Μάρκοβιτς

Έχω ένα βιβλίο, που έχει νου για μένα (μπορείτε να αντικαταστήσετε το βιβλίο με την τηλεόραση ή το διαδίκτυο), έναν πνευματικό που έχει συνείδηση για μένα (δοκιμάστε να αλλάξετε τον πνευματικό με τον πολιτικό ή τον οικονομικό αναλυτή), ένα γιατρό που κρίνει τη δίαιτα για μένα (αν θέλετε συμπληρώνετε στον γιατρό τους παρουσιαστές των εκπομπών μόδας και κουτσομπολιού) – δεν χρειάζεται να κουραστώ εγώ ο ίδιος.

Δεν είναι ανάγκη να σκέπτομαι, όταν μπορώ απλώς να πληρώνω, άλλοι θα αναλάβουν αυτή την στενάχωρη δουλειά για μένα (τα τελευταία χρόνια, ενώ ο εφησυχασμός και η αδιαφορία δεν έχουν καθοριστικά «υποχωρήσει», εμείς συνεχίζουμε και αφήνουμε την τύχη μας σε άλλους, άσχετα εάν δυσκολευόμαστε να πληρώνουμε ή να χρωστάμε, ενώ άλλοι μας διαφεντεύουν και καθορίζουν την οικονομική διαχείριση του οίκου μας).

Για να θεωρεί το μέγιστο μέρος των ανθρώπων το βήμα προς την ωριμότητα όχι μόνο δύσκολο, αλλά και επικίνδυνο – για τούτο φροντίζουν εκείνοι που έχουν αναλάβει την εποπτεία του.

Το παραπάνω απόσπασμα, χωρίς τα σχόλια στις παρενθέσεις, είναι μέρος από το φιλοσοφικό δοκίμιο που συνέγραψε το 1784 ο Ιμμάνουελ Καντ με τίτλο «Τι είναι ο Διαφωτισμός;» ή αλλιώς sapere aude (φρονείν τόλμα - τόλμησε να γνωρίζεις). Το κείμενο του Καντ είναι διαχρονικό και παντοτινά επίκαιρο, συνδέοντας την έλευση του Διαφωτισμού με την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα και την είσοδο στην υπευθυνότητα. Η ανωριμότητα κατά τον Καντ, είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται το νου του, χωρίς να δέχεται καθοδήγηση από κάποιον άλλον. Και για αυτή την αδυναμία υπεύθυνος είναι ο ίδιος, καθώς διακατέχεται από έλλειψη θάρρους και αποφασιστικότητας, δηλαδή, δεν έχει το θάρρος να χρησιμοποιεί, χωρίς έξωθεν παρεμβάσεις και επιρροές, την σκέψη και την κρίση του.

Αληθινά, πόσο σημερινές φαίνονται αυτές οι διαπιστώσεις! Για μια ακόμη φορά, λίγες ημέρες μετά από την ώρα που ο καθένας από εμάς είχε την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει την προσωπική του κρίση, χωρίς κάποιος άλλος να γνωρίζει τι πράττει, βρισκόμαστε ξανά στο «σημείο εκκίνησης», όπου με θρασύτητα μας προτρέπουν: μη συλλογίζεστε! Ο λόγος και δη, ο δημόσιος λόγος, παραμένει μετέωρος, είναι φοβικός, εκφέρεται συνθηματικά και εμφανίζεται με ελάχιστα έλλογα στοιχεία. Ο δημόσιος λόγος εμποδίζεται από τη μηντιακή εξάρτηση των δευτερολέπτων δημοσιότητας που προσφέρουν οι πολιτικά ισχυροί καναλάρχες στους απλούς ανθρώπους, κατακερματίζεται από φράσεις οι οποίες αποτυπώνονται σκόρπιες και χωρίς ουσιαστική νοηματοδότηση, αναπαράγεται διαθλαστικά και διαστρεβλωτικά από φερώνυμους και ποικιλώνυμους ειδήμονες και γνώστες.

Μερικές ημέρες μετά από τη λεγόμενη «λαϊκή ετυμηγορία», η ερμηνεία των εκλογικών αποτελεσμάτων παραμένει ασαφής, ασυνάρτητη και σκοπίμως υποκειμενικά εκφραζόμενη. Συζητείται μέσα από τηλεοπτικά παράθυρα και σε επικαλυπτόμενες πολιτικές αναλύσεις που το ύψος της έντασης του λόγου κυριαρχεί στις εκφερόμενες λέξεις. Συγχέεται και σκοπίμως συνδέεται με τις αντιδράσεις των χρηματιστηριακών δεικτών και των τραπεζικών οίκωνˑ πληροφορίες που μεταδίδονται σε, επί το πλείστον, αδαείς και άσχετους, επί των οικονομικών, τηλεθεατές.

Ενώ βρισκόμαστε στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, ο Διαφωτισμός παραμένει ζητούμενο και η χειραφέτηση του λαού το διαχρονικό αιτούμενο. Κάποιοι υποστήριξαν ότι με μια επανάσταση, η χειραφέτηση θα βρει το δρόμο της και η κοινωνία θα περάσει με αναπόδραστο τρόπο σε ένα ανώτερο πολιτικό και πολιτισμικό στάδιο. Όμως, όπως έγραψε ο Καντ, με μιαν επανάσταση ενδεχόμενα καταργηθεί η καταπίεση του ανθρώπου από άνθρωπο, μπορεί η απληστία και το κέρδος να παραμερίσουν, αλλά η πραγματική αναμόρφωση, η αλλαγή του τρόπου σκέψης του ανθρώπου, δεν συντελείται. Η επανάσταση δεν πετάει στον «κάδο της Ιστορίας» τις προλήψεις και τον ανορθολογισμό, αλλά είτε τις μεταφέρει στο νέο καθεστώς, είτε τις μεταλλάσει με καινούργιες προλήψεις. Η επανάσταση από μόνη της δεν καταργεί το μυστικισμό, ούτε θάβει την μισαλλοδοξία. Ο ορθός λόγος και η ορθή κρίση είναι αυτές που οδηγούν μια κοινωνία στο Διαφωτισμό.

Αν δούμε μέσα από το σημερινό πολιτικό πρίσμα την ανάλυση του Μισέλ Φουκώ για το Διαφωτισμό και τις Καντιανές θέσεις, εφόσον ο Διαφωτισμός υπάρχει όταν οι άνθρωποι μετέχουν συλλογικά και ατομικά πράττουν με θάρρος, τότε ο Έλληνας στην σύγχρονη ιστορική του διαδρομή συνάντησε μόνο χρονικές παρενθέσεις Διαφωτισμού. Αυτές ήταν όταν και όποτε αντέδρασε στην υποδούλωση και την καταπίεση, όταν αντιστάθηκε στη δουλεία και την ξένη κατοχή. Οι πολιτικές διεργασίες, τα κοινωνικά ζητήματα και οι αλλαγές που συντελέσθηκαν, είχαν έντονα στοιχεία Διαφωτισμού, ενώ στις μεγάλες χρονικές περιόδους που υπήρξαν πριν ή μετά από τα κορυφαία ιστορικά γεγονότα, ο πολιτικός και κοινωνικός Μεσαίωνας κυριαρχούσε (βλέπε την περίοδο του Μεσοπολέμου, τα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά και τα χρόνια από το 1990 έως σήμερα).

Με τα σημερινά δεδομένα, το «φρονείν τόλμα» του Καντ, οφείλει να γίνει περισσότερο προτρεπτικό και να μετατραπεί σε «πράττειν τόλμα». Οι δικές μας συγκυρίες είναι τέτοιες που καθιστούν το αίτημα για ένα σύγχρονο Διαφωτισμό επιτακτικό και μας καλούν να ψάξουμε να τον βρούμε, έτσι ώστε να αναδείξουμε την ανάγκη για ελευθερία του λόγου και για ανεξαρτησία της κρίσης. Στο ερώτημα εάν έχουμε χάσει το Διαφωτισμό, ο ελεύθερος λόγος απαντάει με την αναζήτησή του και ο χειραφετημένος άνθρωπος τον επικυρώνει με τις πράξεις του.

Ο Γιάννης Μάρκοβιτς είναι διδάκτωρ οργανωσιακής ψυχολογίας

Πηγή:  «voria.gr» μέσω «tvxs.gr»