O tempora! O mores!

Του Γιώργου Χαλιμούρδα

«Ω καιροί, ω ήθη!» αναφώνησε προβοκατόρικα, κάποτε ο ρήτορας Κικέρωνας (υπέρμαχος της Ρωμαϊκής ολιγαρχίας) στο λόγο του εναντίον του Κατιλίνα (οργανωτή και εμπνευστή των πληβιακών στρωμάτων της Ρώμης στην αναμέτρηση τους εναντίον της καθεστωτικής ολιγαρχίας στη λεγόμενη στάση του Κατιλίνα). Αναφερόμενος στον αντίπαλό του τον κατηγόρησε ότι ενώ γνωρίζει ότι οι δολοπλοκίες του έχουν μαθευτεί, παραμένει μέσα στη σύγκλητο και στην πόλη δείχνοντας το θράσος του. Με όλα αυτά που συμβαίνουν σήμερα στην πολιτική αρένα της σύγχρονης Ελλάδας μήπως και εμείς πρέπει να αναφωνήσουμε την ίδια ρήση; Γιατί να ’στε σίγουροι πως αν δεν το πούμε εμείς θα μας το πούνε σίγουρα όπου να ’ναι οι σύγχρονοι ντόπιοι ολιγαρχικοί Κικέρωνές μας. Γιατί εν τέλει σε ποια πολιτική ηθική αναφερόμαστε και ποιο είναι το αξιακό μας σύστημα στην χαραυγή του 21^ου αιώνα.

Γενικά η ηθική θεωρείται ως το σύνολο των κοινωνικών συμβάσεων και κανόνων, θεσμοθετημένων ή μη, που έχουν πραγματωθεί με την πάροδο της εξέλιξης μιας κοινωνίας, που θεωρούνται ως αποδεκτές από τα μέλη της, και καθορίζει το πώς πρέπει να ζει και να συμπεριφέρεται το άτομο σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, δηλαδή καθορίζει το καλόν και το κακόν του πράγματος σε κάθε περίπτωση. Ποιες πράξεις είναι ορθές και ποιες ανάρμοστες και λανθασμένες. Όμως ποια είναι τα όρια μεταξύ της ηθικής και της ανηθικότητας; Πώς «μετριέται» ή πώς «αυξάνεται» η ηθικότητα; Αυτά τα ερωτήματα απασχόλησαν τους φιλόσοφους εδώ και αιώνες, προσπαθώντας να διερευνήσουν με το δικό τους τρόπο την ηθικότητα.

Σίγουρα είναι δεδομένο ότι υπάρχει μια υποκειμενική αντίληψη και ατομική στάση απέναντι στη συγκεκριμένη κοινωνική ηθική και επιπλέον στα θέματα ηθικής σπάνια υπάρχει γενική συμφωνία απόψεων και ακόμα και ο προσδιορισμός ποιο είναι το κεντρικό ή θεμελιώδες ζήτημα αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών.

«Νέα» πολιτικά ήθη

Πηγαίνοντας στα καθ’ ημάς, δεν έχετε όλοι παρατηρήσει μια αλλαγή των ηθικών προτύπων την τελευταία 5ετία της κρίσης που εκπορεύεται εκ των άνω, σχετικά με την πολιτική ηθική κυρίως; Ακούμε πρωθυπουργό να βρίζει ως θαμώνας μαγαζιού της πάλαι ποτέ Τρούμπας («πες στον ψηλό τον Παναθηναϊκάκια, οι επόμενοι τρεις που θα πάνε να τους γαμήσει»), ενώ παράλληλα τόσο συχνά επικαλείται την Παναγία και τα θεία, και απροκάλυπτα παρεμβαίνει στη Δικαιοσύνη και χειρίζεται εισαγγελείς και λειτουργούς της Δικαιοσύνης ως πιόνια ενός συστήματος διαπλοκής. Επίσης δεν ακούμε καμία αντιπολίτευση να σηκώνει το θέμα ότι ενώ προκηρυχθήκαν εκλογές δεν έχει γίνει υπηρεσιακή κυβέρνηση όπως προβλέπεται.

Το κερασάκι στην τούρτα μπορεί να θεωρηθεί η υπόθεση της Άντζελας και του Οικονόμου. Ενώ αυτή ανακοινώνει ότι θα κατέβει με το ΠΑΣΟΚ, μετά από 3 μέρες μπαίνει στα ψηφοδέλτια της ΝΔ. Ο Οικονόμου από την άλλη, όντας βουλευτής ΠΑΣΟΚ, δεν ψηφίζει το μνημόνιο, ανεξαρτητοποιείται, πάει στη ΔΗΜΑΡ, βγαίνει βουλευτής και τώρα μπαίνει σε εκλόγιμη θέση στο επικρατείας της ΝΔ. Είναι ηθικό αυτό που έκανε η Άντζελα και ο Οικονόμου; Η κοινή λογική μας λέει πως η πολιτική αχρειότητα ξεπερνά κάθε όριο. Η έννοια της πολιτικής κωλοτούμπας έχει πλέον αφανιστεί. Είναι έτσι όμως; Γιατί πολλοί θα σου πουν μετά τις εκλογές «Μα η Άντζελα ψηφίστηκε από χιλιάδες συμπολίτες μας», όπως μας λέει ορθά κοφτά ήδη η Σπυράκη. Και άρα βγαίνει καθαρή στην κοινωνία, η κοινωνία η ίδια τη νομιμοποιεί σε «ηθικό» πολιτικό επίπεδο θα μπορούσες να πεις. Το «καθαρό», όσο και φτιασιδωμένο πρόσωπο να είναι αυτό, βγαίνει θριαμβευτής στην εποχή της ισοπέδωσης των πάντων, στην εποχή που αλλάζουν οι αξίες και τα πρότυπα εν ριπή οφθαλμού. Τελικά ποιος νομιμοποιεί αυτήν την πολιτική ηθική; Πώς μπορεί να εξηγήσει κανείς σήμερα αυτό που επιβεβαιώνεται από το αποτέλεσμα τελικά; Τι κοινωνία έχουμε και πού θα μας βγάλει;

Κάποιοι που θυμούνται ακόμα, ή έχουν μελετήσει, θα μας πουν πως όλα αυτά έχουν ξανασυμβεί στο πρόσφατο παρελθόν της νεοελληνικής ιστορίας μας. Αλλά όλα σήμερα διαμορφώνονται σε ένα διαφορετικό περιβάλλον. Μπορεί να υπάρχουν οι ίδιες νομοτελειακές κινητήριες δυνάμεις αλλά σίγουρα δεν μπορεί να είναι ίδιο το αποτέλεσμα όταν αυτό διαμορφώνεται σε διαφορετικό περιβάλλον.

Καταιγιστικά στη νέα εποχή

Γεγονός είναι ότι είμαστε αντιμέτωποι με κάτι διαφορετικό που εξελίσσεται ραγδαία. Η ηθική που ξέραμε αλλάζει με δραματικούς ρυθμούς. Οι πυροβολαρχίες των μέσων μαζικής ενημέρωσης δίνουν τον τόνο της σημερινής ηθικής υποχώρησης. Τόσο στο ενημερωτικό, τόσο στο πολιτικό πεδίο, όσο και στο λεγόμενο πολιτιστικό πεδίο.

Μεσημεριανές εκπομπές που «σαγηνεύουν» χιλιάδες συμπολίτες μας προάγοντας το «ωραίο», το «νόστιμο» , το ευκαιριακό, το «όσα αρπάξει ο κ… μας», τη φαυλότητα, την ψυχική υποδούλωση. Βραδινά γλέντια «στην υγειά μας ρε παιδιά», της ωριαίας «χαράς», με αθάνατα ελληνικά τραγούδια, μουσικής απόβγαλμα μιας πορείας ενός λαού, αποδίδονται από κακοτέχνες, πλαισιωμένα από την παρουσία της «γενιάς του πολυτεχνείου», πολιτευτές της δεκάρας για το «ποιοτικόν» του πράγματος, μέσα σε ένα ροζ πέπλο χυδαίου σεξισμού με λικνισμούς αιθέριων ματαιόδοξων υπάρξεων, στο ζενίθ του «δήθεν». Πολιτικές εκπομπές του αισχίστου είδους, προπαγάνδα γκεμπελικής προέλευσης, πλυντήρια αποβρασμάτων της κοινωνίας, όπου το ψεύτικο γίνεται αληθινό και η απάτη αξία. Εγκληματικά σόου άπειρης ματαιοδοξίας, που καταστρέφουν ανεπιστρεπτί ακόμη και τον ανθό της ελληνικής κοινωνίας.

Διαδίκτυο όπου εμπορεύονται τα πάντα. Η σάρκα στην πρώτη γραμμή. Τα πάντα πωλούνται, τα πάντα αγοράζονται. Το πάρτι των αισθήσεων και των παραισθήσεων καλά κρατεί.

Η αγορά μια απίστευτου μεγέθους χοάνη που τα χωρά όλα. Το κέρδος η μόνη επωδός. Το χρήμα η μόνη δύναμη ικανή να μας φέρει την ευτυχία… του δευτερολέπτου, έως ότου αγοράσουμε άλλο ένα δευτερόλεπτο. Η ικανοποίηση των αισθήσεων, σε όλο το μεγαλείο ένα ατέλειωτο γαϊτανάκι εξάρτησης, σαν έναν ναρκομανή που ζητάει αγωνιωδώς τη δόση του. Μια κοινωνία φαστ φουντ. Γρήγορη αλλά εν τέλει κενή περιεχομένου. Η απόλυτη επιδίωξη του ατόμου για αυτοεπιβεβαίωση, για αυτοπραγμάτωση μέσα σε ένα νοητικό επίπεδο πλήρως συγχυσμένο και ματαιόδοξο εις τη νιοστή.

Ό,τι πουλάει αυτό είναι το επιτυχημένο, είναι το καλό, είναι το ποιοτικό, είναι ο νικητής, είναι το απόλυτο, είναι ο θεός των πάντων (πόσα like σου κάναν σήμερα;). Τι θα έλεγε άραγε σήμερα αν ζούσε ο κακομοίρης ο Βαν Γκόγκ, όταν δεν θα μπορούσε να πουλήσει κανένα πινακά του, όπως συνέβη και στην πραγματική του ζωή; Ποιος θα τον αξιολογούσε και ποια αξία θα αντιπροσώπευε;

Τα tablet και τα i-pad είναι τα καθρεφτάκια που μας φέρνουν οι σύγχρονοι κονκισταδόροι της νέας εποχής που τα κοιτά αποσβολωμένο το άτομο.

Νομίζω ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια κοινωνία που με την εξέλιξή της βρίσκεται σε λήθη. Ένα γνωσιολογικό σύστημα που σε οδηγεί στη λήθη. Και είναι εγκληματικό και μεγάλο κρίμα ότι οι νέες γενιές δεν θα μάθουν την ιστορία τους. Δεν θα μάθουν πέραν από ότι τους «πασάρουν». Δε θα μάθουν ότι σε αυτό τον τόπο γεννήθηκαν και μεγαλούργησαν άνθρωποι που επέδειξαν διαφορετική στάση απέναντι στα επαίσχυντα παραδείγματα που βιώνουμε σήμερα. Δεν θα μάθουν για την σημαντικότητα των κατακτήσεων των αρχαίων προγόνων μας, μοναδικών κοινωνικών επιτευγμάτων και θεσμών πρωτοποριακών από κάθε άποψη όπως ήταν το κράτος πρόνοιας και η δημοκρατία. Δεν θα μάθουν για την σημαντικότητα του αγώνα και της αυτοθυσίας ενός Ρήγα για να δώσει πνοή, προοπτική και όραμα σε έναν χειμαζόμενο ελληνικό λαό για 400 χρόνια. Δεν θα μάθουν το στρατιωτικό μεγαλείο ενός Γεωργίου Καραϊσκάκη συνδυαζόμενο με την μοναδική αυτοθυσιαστική του διάθεση που εν τέλει του στοίχισε τη ζωή. Δεν θα μάθουν για τον αγώνα και την αυτοθυσία ενός μεγάλου δασκάλου όπως ήταν ο Μαρίνος Αντύπας, ενός αγώνα κατά της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Δεν θα μάθουν για την πορεία του Άρη, την εθνική αντίσταση στην κατοχή του σαράντα και τα επιτεύγματα της ελεύθερης Ελλάδας, της Ελλάδας του βουνού, την αξία της Πατρίδας. Και αν κάτι ακούσουν γι’ αυτά, αυτά θα χαθούν μέσα στον ορυμαγδό της καθημερινότητας.

Σήμερα στην επικαιρότητα επικρατεί άλλη θεματολογία. Χθες ήταν η Γκερέκου. Αύριο θα είναι κάτι άλλο. Αλλά νομίζω πως πρέπει να μην ξεπεράσουμε το συγκεκριμένο θέμα τόσο απλά.  Γιατί αποτελεί το επιστέγασμα  μιας ηθικής κατάπτωσης άνευ προηγουμένου που συντελείται ιδίως την τελευταία 4ετία με ραγδαίους ρυθμούς. Η Γκερέκου και ο Οικονόμου είναι η έκρηξη, δρα σωρευτικά αυτό το γεγονός. Μπορεί αυτή η κατάπτωση να έχει βάθος και να ροκανίζει τα θεμέλια της όποιας κοινωνίας μας εδώ και χρόνια, όμως τα τελευταία χρόνια με την κρίση, επιτελείται μια επίθεση στο αξιακό μας σύστημα (το όποιο διαθέτουμε) που αν δεν αντιδράσουμε με τον πιο αιχμηρό τρόπο δεν πρόκειται να ταρακουνηθεί κανείς. Τόσο ωμά και απροκάλυπτα πολιτικά γεγονότα εγώ δεν τα έχω ζήσει. Παλιότερα μπορεί να υπήρχε η επίφαση πολιτικής ηθικής. Σήμερα που γίνονται όλα τόσο χυδαία θεωρώ ότι είναι τόσο επικίνδυνα τα πολιτικά πράγματα που οφείλουμε να αντιδράσουμε με όποιο τρόπο θεωρήσουμε καλύτερο. Σήμερα προωθούνται νέα πολιτικά ήθη εντελώς μακριά από την όποια ηθική, από ιδανικά και πανάρχαιες ηθικές αξίες. Σήμερα όλα πουλιούνται και όλα αγοράζονται. Αν περάσει αυτό τελειώσαμε. Αν συνεχιστεί αυτή η κατάπτωση τα πράγματα θα γίνουν πραγματικά επικίνδυνα έως ανεξέλεγκτα.

Διάλυση του αξιακού μας συστήματος (οι αγορές διαβρώνουν τις ηθικές αξίες)

Ποτέ δε θα ξεχάσω την αμίμητη ρήση του Πέτρου Δούκα, πίσω στο 2007, υπουργού οικονομικών στην τελευταία κυβέρνηση Καραμανλή, με την οποία, εκνευρισμένος απαντώντας στις κατηγορίες για το σκάνδαλο των δομημένων ομολόγων, είχε αναφέρει πως οι αγορές έχουν καταλύσει τους νόμους του κράτους.

Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που προελαύνει σαρωτικά, δεν αποτελεί καθόλου μια νέα θεωρία, αλλά αποτελεί μια προσπάθεια αναπαλαίωσης και αναβίωσης της κλασσικής ή φιλελεύθερης οικονομικής σχολής, της οποίας τα πορίσματα «περί των αιώνιων, αναλλοίωτων, απανταχού απαντώντων και επί της εγωιστικής φύσεως των ανθρώπων στηριζόμενων οικονομικών νόμων» είχαν ήδη δοκιμαστεί και αποδοκιμαστεί κατά τη διάρκεια του 18^ου και 19^ου αιώνα, με τη μόνη καινοτομία σε αυτό το κίνημα, που καταξιώθηκε ταχύτατα μέσω των αμερικανικών πανεπιστημίων και think tanks, να είναι η προσπάθεια να προσδοθεί σε αυτούς τους νόμους μια οικουμενική και διεπιστημονική διάσταση δηλαδή όχι απλώς μιας κρατούσης επιστημονικής θεωρίας αλλά της μιας και μόνης νομοτελειακής αλήθειας σε παγκόσμια κλίμακα, όπως αναφέρει τόσο γλαφυρά η κα Μαρία Καραμανώφ, στο σπουδαίο βιβλίο της «Τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων».¹ 

Καλό θα είναι να έχουμε την όλη εικόνα συνοπτικά, γύρω από τα κύρια χαρακτηριστικά που επιφέρει η ανελέητη επίθεση του νεοφιλελεύθερού δόγματος στο αξιακό μας σύστημα, όπως τα αναφέρει χαρακτηριστικά η κυρία Καραμανώφ.¹ 

Σύμφωνα με αυτή την ολιστική προσέγγιση, θεμέλιο του νεοφιλελεύθερου ρεύματος είναι ο σχετικισμός, ηθικός, φιλοσοφικός, γνωσιολογικός, σύμφωνα με τον οποίο δεν υπάρχει αντικειμενική επιστημονική αλήθεια, τα πάντα αμφισβητούνται και μοναδικό κριτήριο της επιστημονικής θεωρίας είναι η διαψευσιμότητά της. Η φυσική κατάσταση ενός τέτοιου κόσμου ορίζεται από το χάος, την σύγχυση και την τυχαιότητα, οποιαδήποτε προσήλωση των λαών στο ιστορικό τους παρελθόν και στα πολιτιστικά και εθνικά του πρότυπα και ιδεώδη καταδικάζονται ως τροχοπέδη. Εφόσον η εγωιστική φύση του ανθρώπου θεωρείται το πραγματικό θεμέλιο της κοινωνικής ζωής, όσα ηθικά συστήματα και πολιτικές ιδεολογίες παράγουν ή διεγείρουν την ανθρώπινη αλληλεγγύη, βάλλονται ως ουτοπικά ή ψευδεπίγραφα. Προβάλλεται συστηματικά το πρότυπο του ισχυρού ατόμου, απελευθερωμένο από τα δεσμά της εθνικής, πολιτιστικής και κοινωνικής καταγωγής, που δεσπόζει στην αρένα των αγορών. Πλέον η λογική της αγοράς διαμορφώνει τα κριτήρια της ηθικής, της τέχνης και της επιστήμης, καθώς ό,τι πουλιέται είναι καλό, ό,τι πείθει είναι σωστό, ό,τι αρέσει είναι ωραίο. Ο ανταγωνισμός, η έλλειψη ασφάλειας, οι κίνδυνοι για την περιουσία, τη ζωή, την υγεία, δεν θεωρούνται πλέον δεινά αλλά πλεονεκτήματα μιας κοινωνίας (risk society). Η ελευθερία του εμπορίου και το δικαίωμα της ιδιοκτησίας βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας των πανανθρώπινων αξιών εκτοπίζοντας από τη θέση αυτή τα ανθρώπινα δικαιώματα. Και ενώ τα κοινωνικά δεινά (πόλεμοι, βία, ασθένειες, αμάθεια, πείνα) συνεχώς επεκτείνονται, η παγκοσμιοποίηση των αγορών προβάλει ως πανάκεια για την εξάλειψή τους, και αν δεν γίνεται αυτό είναι γιατί οι αρχές της δεν έχουν εφαρμοστεί πλήρως. Τέλος, παρουσιάζεται το οξύμωρο, όπου το συγκεκριμένο σύστημα περηφανεύεται για την ανεκτικότητά του και την πολυφωνία, όταν ταυτόχρονα κάθε ιδεολογικός, πολιτικός ή επιστημονικός αντίλογος προς τις αρχές του νεοφιλελευθερισμού στιγματίζεται ως οπισθοδρομικός έως και επικίνδυνος, με τη βοήθεια του συστήματος επικοινωνίας αυτού.¹

Στην πράξη οι αγορές διαβρώνουν τις ηθικές αξίες. Αυτό το οποίο πολλοί το ψυχανεμιζόμαστε, το παρατηρούμε σποραδικά, το διαπιστώνουμε καθημερινά, με τις έρευνες μελετητών πλέον αποκτά και πατέντα. Αυτό διαπιστώθηκε από ερευνητές των πανεπιστημίων της Βόννης και του Μπάμπεργκ, οι οποίοι δηλώνουν πως πολλοί άνθρωποι οι οποίοι δηλώνουν αντίθετοι στην παιδική εργασία, στην εκμετάλλευση των εργαζομένων ή την καταστροφή του περιβάλλοντος, αντίθετα πράττουν και παραβιάζουν τις ηθικές αξίες τους όταν παίρνουν οικονομικές αποφάσεις δίνοντας προτεραιότητα στη χαμηλή τιμή και γενικά στο κέρδος.² Το κύριο αποτέλεσμα της ερευνάς τους ήταν ότι οι αγορές διαβρώνουν τις ηθικές αξίες. Στις αγορές, οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν διάφορους μηχανισμούς που μπορούν να μειώσουν την προσωπική τους ευθύνη και τα συναισθήματα ενοχής τους, και σε καταστάσεις της αγοράς, οι άνθρωποι εστιάζουν στον ανταγωνισμό και στο κέρδος και όχι σε ηθικές ανησυχίες. Εξάλλου η ενοχή μπορεί να μοιραστεί με άλλους επιχειρηματίες ή καταναλωτές σε αγορές με πολλούς αγοραστές και πωλητές, καθώς τα άτομα δικαιολογούν τη συμπεριφορά τους, τονίζοντας ότι η επίδραση τους στο συνολικό αποτέλεσμα είναι αμελητέα.

Πρέπει να τελειώσουμε με τη λογική της διαπιστωτικής ξεπέτας και να πάρουμε θέση

Και εν τέλει τι; Η διάλυση των πάντων ακανόνιστα, τυχαία, προς όλες τις κατευθύνσεις προσιδιάζει στην ανάπτυξη των καρκινικών οργανισμών που οδηγούν στο θάνατο. Δεν ηττάται η υπόθεση όταν πεθαίνουν οι άνθρωποι. Αλλά αν πεθάνει η ηθική; Τι γίνεται τότε;

Πολλοί συμπολίτες μας ξεπερνούν και προσπερνούν καταστάσεις και γεγονότα με τη μέθοδο της διαπιστωτικής ξεπέτας, και μετά … πάλι ξοκείλουν. Σου λένε έτσι είναι τα πράγματα, τι να κάνουμε, είναι το μοιραίο, το αναπόφευκτο, το νομοτελειακό. Αποδέχονται την απόλυτη φτώχια, τον εξανδραποδισμό, όλα τα δεινά αυτού του κόσμου, αφού … ακόμα δεν μας έχουν αγγίξει εμάς προσωπικά. Από την άλλη συμβιβαζόμαστε με καταστάσεις προκλητικού πλουτισμού και χλιδής δίνοντας άλλοθι στη χυδαία ρητορική των «ικανών» που τα καταφέρνουν σε αυτή τη ζωή. Καλά να πάθουνε και να πάθουμε λοιπόν; Ο σώζων εαυτόν σωθήτω; Όποιος επιβιώσει λοιπόν;

Σε αυτόν τον τόπο γεννήθηκαν αξίες διαχρονικές, παγκόσμιες, ανεξίτηλες στο πέρασμα του χρόνου, που προήγαγαν τον άνθρωπο, την ανθρώπινη κοινωνία και τον πολιτισμό. Σε αντίθεση με την αγγλοσαξωνική πολιτική παράδοση, η οποία μέχρι πρόσφατα ανεγνώριζε δικαιώματα ενεργού πολίτη μόνον στους οικονομικά ισχυρούς, η κλασσική ελληνική αντίληψη θέλει τον πολίτη «σχολάζοντα», απαλλαγμένο από τις φροντίδες της καθημερινής επιβίωσης, ώστε να μπορεί να ασχοληθεί στα κοινά, εξοπλισμένο με τον απαραίτητο χρόνο, ενημέρωση και αντικειμενική προοπτική που απαιτεί η διάγνωση και η διαχείριση του «κοινού της πόλεως αγαθού», χωρίς αυτό να σημαίνει σε καμιά των περιπτώσεων ότι δεν ασχολήθηκαν με τα δημόσια οικονομικά. Και έτσι γεννήθηκε η δημοκρατία, που δεν υπάρχει σήμερα, όσο και αν κάποιοι κομπάζουν ότι έχουμε. Στην κλασσική ελληνική αρχαιότητα, η τάση για απεριόριστο πλουτισμό ήταν κατακριτέα και η αμφίδρομη σχέση μεταξύ πόλεως και πολίτου συνετέλεσε ώστε το πρώτο κράτος πρόνοιας να λάβει υπόσταση, με αποτέλεσμα η πρόνοια της πολιτείας να πάρει τη μορφή ενός κοινωνικού συστήματος με εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια, άμυνα και διπλωματικές σχέσεις, λειτουργίας των θεσμών του πολιτεύματος, ηθικής, πνευματικής και θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης, εξασφάλισης των προς το ζην και ιδιαίτερης φροντίδας αδυνάτων και ορφανών. Ακόμα και στο βυζάντιο βασικός προσανατολισμός ήταν η ελληνική παιδεία και οι αρχές της κοινωνικής αλληλεγγύης με δημόσιες δαπάνες που ξεπερνούν σε εύρος και όγκο αυτές ενός σύγχρονου κράτους.³ Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σε αυτό το τόπο γεννήθηκε η ελληνική γλώσσα που «ονομάζει λόγον την ομιλία και τη σκέψη». Εν αρχή ην ο λόγος. Πού βρίσκεται το έλλογον σήμερα; Τι κάνουμε γι’ αυτό;

Επομένως σαν σύγχρονοι κάτοικοι αυτού του τόπου οφείλουμε να ανταποκριθούμε στη νέα επέλαση των νεοβαρβάρων εις διπλούν. Οφείλουμε να υπερασπίσουμε αρχές και αξίες πανανθρώπινες όπως το μέτρο, ο σεβασμός στη φύση, τη παιδεία, το πολιτισμό απέναντι στον αχταρμά, στην πολτοποίηση της διάλυσης των πάντων που φέρνει οι αγοραίος νεοπολιτισμός των αγορών.

Η τάση του ανθρώπου να κοιτάζει ψηλά, να ανυψώσει την ανθρώπινη ύπαρξη, να προάγει τον ανθρώπινο πολιτισμό, την πολιτική, τον πολιτισμό, να σέβεται και να ζει σε αρμονία με το περιβάλλον είναι πηγαία, είναι νομοτελειακή και παρουσιάζεται διαμέσου της ιστορικής συνέχειάς του. Χαραγμένα θα μου μείνουν τα λόγια ενός πολύ καλού μου δάσκαλου που έλεγε πως η ανάπτυξη πρέπει να είναι ολοκληρωμένη, δηλαδή ταυτόχρονα και διαχρονικά, οικονομική, κοινωνική, τεχνική/ τεχνολογική, πολιτική και πολιτισμική ανάπτυξη, η οποία μπορεί να υπάρξει μονό όταν τελείται σε διαλεκτική αρμονία και με σεβασμό πάντα στον άνθρωπο, στις προαιώνιες ευγενείς αξίες και στο «όλο» φυσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον, στο οποίο εντάσσεται ειρηνικά και δημιουργικά ως αναπόσπαστο και όχι κυρίαρχο μέρος του ⁴.  Σήμερα επ’ ουδενί δεν συμβαίνει αυτό.

Ο αγώνας μας οφείλει να είναι ένας αγώνας καταρχήν προσωπικός, μοναχικός και συλλογικός ταυτόχρονα, για το συλλογικό, για την κοινωνία των ανθρώπων που διαφοροποιείται από αυτή των ζώων, της ζούγκλας και του δαρβινισμού. 

Όσοι έχουν ακόμα την αθωότητα τους, το θάρρος και την αυθορμητικότητα τους, καλό είναι να βγουν μπροστά, να επαναστατήσουν, σε κάθε βήμα τους, σε κάθε στιγμή, σε κάθε ευκαιρία, όσο αυτοί μπορούν. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τη γαλήνη της ψυχής, από την ευτυχία, από την ουτοπία.

Αθήνα 11-1-2014

Βιβλιογραφικές αναφορές

1) Μαρία Καραμανώφ, «Τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων», 2010, Εκδόσεις Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας, σελ 57-59

2) Article: “Do markets erode moral values? People ignore their own moral standards when acting as market participants, researchers say” Πηγή:http://www.sciencedaily.com/releases/2013/05/130510124501.htm

(Morals and Markets by Armin Falk1 and Nora Szech2 January 8, 2013 Πηγή: http://riener.vwl.uni-mannheim.de/uploads/media/SzechFalkMoralmarkets.pdf )

3) Μαρία Καραμανώφ, «Τα όρια των ιδιωτικοποιήσεων», 2010, Εκδόσεις Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας, σελ 35-37

4) Ρόκος, Δ. (2003,) Από τη «Βιώσιμη» ή «Αειφόρο» στην Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη, Ρόκος, Δ.(επιμ.). Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, σελ. 532