Εξ αφορμής

Του Γιάννη Μάρκοβιτς

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο ποίημά του «Che fece .... il gran rifiuto» έγραφε: Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο Όχι
να πούνε…

Από το άρθρο του Κώστα Βάρναλη στην εφημερίδα «Πρωία» της 22ας Δεκεμβρίου 1940 (δύο μόλις μήνες μετά από την κήρυξη του πολέμου από την Ιταλία), αντιγράφω τα παρακάτω, έτσι όπως ήταν -εν θερμώ- γραμμένα: «Αλλ’ αυτό το τραγικό δίλημμα δεν «έρχεται» μονάχα σε «μερικούς» ανθρώπους. Έρχεται σχεδόν σε όλους, και πιο συχνά σ’ ολάκερους λαούς.

Έτσι στον ελληνικό λαό εδώ και πολλούς μήνες είχε προβληθεί το μέγα δίλημμα ή να πει «ναι» στους εκβιασμούς της μουσολινικής Ιταλίας και στο τελευταίο της κυνικό τελεσίγραφο και να παραδοθεί χωρίς αντίσταση ή να πει το αντρίκιο «όχι» και να ....
σηκώσει τ’ άρματά του να υπερασπίσει την ελευθερία του... Στο ότι ενίκησαν οι Έλληνες δεν οφείλεται στην αριθμητική ή την ποσοτική υπεροχή τους. Οφείλεται στην ηθική υπεροχή τους… Αποδείχτηκε πως η Ελλάδα είχε τις δυο αρετές (το μέτρο και την ισορροπία) και στα λόγια και στις πράξεις της. Ήτανε ο «θεματοφύλαξ» αυτών των δυο μεγάλων αρετών. Χάρις στις αρετές αυτές, που δεν τις είχανε οι καυχησιολογίες, οι φοβέρες και οι δολοφονικές επιθέσεις των Ιταλών ηγετών, η Ελλάδα δε βρέθηκε απροετοίμαστη και είπε με πίστη το μεγάλο «Όχι» –το «μολών λαβέ» των προγόνων. Και δε μετάνιωσε.»

Το μέτρο υπάρχει ώστε να γνωρίζει ο γενναίος ότι αν υπερβεί την αρετή της ανδρείας και δε φροντίζει στοιχειωδώς να προστατευθεί από τους κινδύνους, καθίσταται υπερφίαλος και ανυπόληπτος αγωνιστής. Ο αγώνας του ελληνικού λαού ενάντια στο φασισμό και το ναζισμό ήταν κορυφαία πράξη θυσίας και αυταπάρνησής του, όμως ντροπής για τους ντόπιους και τους ξένους μελανοχίτωνες που επέδειξαν απανθρωπιά, κτηνωδία και ανανδρία. Γιατί ο ολοκληρωτισμός είναι μισάνθρωπος και δειλός. Για να είναι ανδρείος ο άνθρωπος, πρέπει -σύμφωνα με τον Αριστοτέλη- να γνωρίζει ότι η ανδρεία βρίσκεται στη μέση της δειλίας και της θρασύτητας. Είναι μια αρετή που ακολουθεί τη λογική και μας επιτάσσει να δούμε το καλό και το κακό. Αυτοί που αντιστάθηκαν, εκείνοι που σκοτώθηκαν, που εκτελέσθηκαν, βασανίσθηκαν, εκτοπίσθηκαν και πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες, επέδειξαν ανδρεία στα πολεμικά επεκτατικά μεγαθήρια. Ήξεραν, είχαν τη γνώση, ότι παραδιδόμενοι δεν έσωζαν τις ζωές τους, αλλά επεδείκνυαν άνανδρη συμπεριφορά· συμπεριφορά που ήταν σε αναντιστοιχία με εκείνη που επέδειξαν οι πρόγονοί μας στις Θερμοπύλες και στο Μεσολόγγι.

Η λογική και το θάρρος υπερίσχυσαν του φόβου και της δειλίας. Η λογική επικράτησε, γιατί οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας ήταν ικανοί να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό. Και η λογική τούς υπαγόρευε να αντισταθούν και να διαφυλάξουν τα χώματα -τα ιερά και τα όσια- της πατρίδας. Σε αντίθεση με τους φασίστες και τους ναζιστές, τους ξένους και τους ντόπιους συνεργάτες τους, που αδυνατούσαν να διακρίνουν το κακό από το καλό. Η άγνοια και η έλλειψη γνώσης είναι αιτίες διάπραξης του κακού. Η απουσία της λογικής, το έλλειμμα της γνώσης και η άνωθεν χειραγώγηση, ήταν και παραμένουν να είναι, βασικές προϋποθέσεις για τη διάπραξη κακών, εγκληματικών πράξεων, βοηθώντας στην εσωτερίκευσή και την εκλογίκευση της άνανδρης ενέργειας ως καλής και ορθής.

Το «έπος του ’40» και η Κατοχή, ανέδειξαν την ανδρεία. Οι ανδρείοι δε γεννιούνται, είναι αποτέλεσμα των ιστορικών γεγονότων, όπως το κακό είναι παραπροϊόν τους. Πριν από εβδομήντα και χρόνια η Ελλάδα μαρτύρησε· εδώ και καιρό η Μέση Ανατολή μαρτυρά. Και στις δύο περιπτώσεις, άνθρωποι πεθαίνουν γιατί δεν υποτάσσονται στο κακό, στον σκοταδισμό και στην ανανδρία μιας ανθρωποφάγου πολεμικής ισχύος. Σύμφωνα με τη Γερμανοαμερικανίδα φιλόσοφο Χάνα Άρεντ, η επιθυμία για δύναμη και εξουσία δε χαρακτηρίζει τους δυνατούς, είναι ελάττωμα των αδύναμων ψυχών·ένα πολύ επικίνδυνο ελάττωμα, καθώς στρέφεται κατά του ανθρώπου και στοχεύει στη βίαιη υποταγή.

Από τα Ομηρικά χρόνια, η γνώση επηρέαζε τις ανθρώπινες πράξεις. Η απουσία της οδηγούσε σε άδικες, άνομες και άνανδρες ενέργειες. Η γνώση αποκτιέται με μάθηση και παιδεία, καθώς και με «ανοικτό πνεύμα», με ανοικτά μάτια και διευρυμένους ορίζοντες. Ο Οιδίποδας τυφλώνεται όχι για να μη βλέπει, αλλά να μη γνωρίζει, να μην ξέρει. Βλέπουμε, άρα γνωρίζουμε· μαθαίνουμε και ξέρουμε. Όσοι δε γνωρίζουν, εκείνοι που δε σκέφτονται άκριτα αποδέχονται προσφερόμενες ιδεολογίες και οτιδήποτε λέγεται ή γράφεται, ως αλήθειες. Η ιδεολογία του φασισμού και του ναζισμού, με βάση της οποίας έγινε το Ολοκαύτωμα και οι μαζικές εκτελέσεις, απαιτεί σκέψη· ορθολογική και καλά σχεδιασμένη σκέψη. Ο σφαγιασμός εκατομμυρίων ανθρώπων και το μαζικό αιματοκύλισμα είναι δυνατός μόνο όταν στηρίζεται σε ορθολογική βάση. Ό,τι έπραξαν οι ξένοι κατακτητές και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, ήταν προμελετημένο και βαθιά ενσυνείδητο. Σήμερα πια ξέρουμε. Ξέρουμε τι εστί φασισμός και ναζισμός. Οφείλουμε να προστατεύουμε ως «κόρη οφθαλμού» τη γνώση της Ιστορίας· να τη διατηρούμε στη μνήμη και να τη διαδώσουμε στις επόμενες γενεές. Η λήθη γίνεται μήτρα του κακού όταν «κλείνουμε τα μάτια» στη γνώση και στην ελευθερία πρόσβασης και απόκτησής της.

Αλήθεια είναι η άρνηση της λησμονιάς, η άρνηση της λήθης· είναι να θυμάσαι. Εκείνος που ξεχνά το παρελθόν και τις πράξεις του, ο λαός που λησμονεί, ο πολίτης που ρίχνει σκόνη στο παρελθόν και χώμα στα πεπραγμένα του για να μην τα βλέπει και να μην του θυμίζουν τι έχει γίνει -είτε αυτό ήταν καλό είτε κακό- δε μιλάει αληθινά. Και ο μη αληθής λόγος είναι αμνήμων λόγος. Το «έπος του ‘40», το «έπος του λαού» δε μπορεί να λησμονιέται· ούτε να συνθλίβεται μέσα από επετειακές προσφωνήσεις και τυπικές παρελάσεις. Είναι τόσο μεγάλο και τόσο οικείο που χωράει στην καρδιά του καθενός και της καθεμιάς μας και συνάμα, είναι τροφοδότης του διαρκούς και ενιαίου αφηγήματος του λαού: του αφηγήματος της αντίστασης και της διαρκούς πάλης σε κάθε λογής επιβαλλόμενες εξουσίες.

Ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη είναι ο αγώνας των ανθρώπων ενάντια στην εξουσία. Ένας αγώνας ενάντια στη δεσποτική, στην αυταρχική εξουσία. Σε εκείνη που στηρίζεται στην αδικία, στην επιορκία και την προδοσία. Ο πόλεμος του ’40 και η συνακόλουθη Κατοχή και η μεγαλειώδης Αντίσταση του λαού, ήταν ένας αγώνας ενάντια στα παραπάνω -ένας αγώνας ενάντια στο ντόπιο και στον ξένο φασισμό και ναζισμό, ενάντια στους βαρβάρους και τους μιαρούς. Η διαρκής ενθύμηση των γεγονότων του ’40, δε μπορεί να έχει τυπικό χαρακτήρα, αλλά πρέπει να είναι φωτοδότης για την παρούσα πορεία του λαού και την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων και προσκλήσεων. Όπως είχε δηλώσει ο Οδυσσέας Ελύτης το 1979 με αφορμή το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας, «…είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να έρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δε θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ, αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί επιστημονική καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του... Που βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα... Θα είναι… το έργο κάποιου από όλους εμάς. Κι αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας...»

Μέχρι να έρθει εκείνη η στιγμή, χρέος του καθενός μας είναι να διατηρεί άσβεστη τη θύμηση της θυσίας των προγόνων μας και να μεταφέρει το φως της ελευθερίας και της δημοκρατίας από τη μια γενιά στην άλλη. Γιατί το σκοτάδι και η μισαλλοδοξία παραμονεύουν στην επόμενη γωνία. Όπως έγραψε η Ουγγαρέζα φιλόσοφος Άγκνες Χέλερ σχολιάζοντας την περίπτωση του ναζιστή εγκληματία πολέμου Άιχμαν, «ο διάβολος σήμερα δεν έχει ουρά, αλλά εξακολουθεί να είναι διάβολος… Σε έναν ηθικά και αξιακά αθεμελίωτο κόσμο, θα επανεμφανίζονται διαρκώς φονταμενταλιστικές ιδεολογίες και θα βρίσκονται πάντα επιχειρήματα για την επιβεβαίωση των αληθειών τους… η πηγή της δύναμης του κακού είναι ίδια με εκείνη του καλού. Αυτό καμιά πρόοδος δεν πρόκειται να το αλλάξει. Δεν μπορούμε να εξοβελίσουμε από τον κόσμο μας τους Άιχμαν -που είναι πολλοί- μπορούμε όμως να τους απομονώσουμε.»

Πηγή: «tvxs»